USLOVI
ZA PODSTICANJE RASTA ŠTEDNJE U DOMAĆIM USLOVIMA
BIH
Vuković Milimirka
SADRŽAJ:
1. UVOD
2. FORMIRANJE DOMAĆE ŠTEDNJE
3. ŠTEDNJA I INVESTICIJE U DOMAĆIM USLOVIMA
4. DEPOZITNE FINANSIJSKE INSTITUCIJE
5. VRSTE DEPOZITA
6. FAKTORI KOJI UTICU NA RAST ŠTEDNJE U DOMAĆIM USLOVIMA
7. ODNOS ŠTEDNJE STANOVNIŠTVA I DRUGIH MAKROEKONOMSKIH INDIKATORA
8. OSIGURANJE DEPOZTA
9. ZAKLJUČAK
10. LITERATURA
1. UVOD
U ekonomskoj literaturi se veoma često upotrebljavaju izrazi privredni rast i privredni razvoj, kako u konteskstu objašnjenja identičnih kompleksa, tako u cilju tumačenja fenomena koji se značajno kategorijalno razlikuju. Imajući u vidu da se u svakom slučaju radim o različitim ekonomskim sadržajima, nužnim se nameće njihovo precizno pojmovno određenje. Neki istraživači razlike između pojmova privrednog rasta i privrednog razvoja upoređuju slikovito sa rastom I razvojem čovjeka. Pri tom oni, kompariraju privredni rast sa fizičkim rastom čovjeka, dok privredni razvoj poistovjećuju sa fizičkim napredovanjem praćenim kvalitetom razvojem psihofizičkih perfomansi, a prije svega sa povećanjem sposobnosti adaptiranja čovjeka promenjivim uslovima života i rada.
Akumulacija, odnosno štednja je bitna pretpostavka privrednog razvoja, na čijoj osnovi može da se ostvaruje i viši nivo blagostanja. U tom smislu, svako društvo je prinuđeno da akumulira, kako bi moglo da opstane i da se neprekidno razvija. U razvijenim zemljama svijeta poslednjih godina stopa štednje, udio u štednju u BDP-u, proskečno je iznosila od 18%-34%, i to je zasigurno bitna pretpostavka za brži ekonomski rast nacionalnih ekonomija, posebno sa stanovišta povećanja veličine domaćeg i životnog standarda.
Štednja je dohodak koji se stavlja na stanu radi buduće potrošnje. U uslovima ograničenih finansijskih prihoda stanovništvo u BiH se opredjeljuje za štednju,jer nije u mogućnosti da vrši ulaganja u veće ekonomske projekte.
Stabilan i odrziv rast štednje stanovništva u BiH značajno doprinosi stabilnost valute kao i povjerenje u vlastitu valutu i bankarski sistem.
Podsticanje rasta štednje u domaćim uslovima moze biti unapređeno kroz dobro osmišljeno marketinško promovisanje i aktivniju stimulaciju kamate na štedne uloge.
Porast povjerjenja u BiH sektor, te percepcije sigurnosti štednih uloga pokrivenih programom osiguranja depozita su jedan od mnogobrojnih uslova koji uticu na podsticanje rasta štednje. Čuvanje materijalnih dobara, provodi se ograničavanjem potrošnje za određeno vrijeme, ili tako što se čuvaju dobra od beskorisnog ili društveno manje korisnog trošenja u odnosu na druge potrebe. Veliko ekonosmko značenje ima štednja sredstava za rad, predmeta rada i radne snage. Razlikujemo materijalnu, individualnu, komercijalnu, komercijalnu i prisilnu štednju.
2. FORMIRANJE DOMAĆE ŠTEDNJE
Osnovni izvor finansiranja investicija na nivo pojedinačnih nacionalnih ekonomija je domaća štednja. Kad bi se cjeloukupna proizvodnja pojedinih zemalja plasirala u tekuću potrošnju, to bi značilo potpunu stagnaciju i nemogućnost privrednog rasta. Najkraće, štednja predstavlja dobrovoljno odricanje potrošnje u sadašnjosti u cilju veće potrošnje u budućem vremenu. Razumljivo da svako odlaganje potrošnje podrazumjeva smanjenje korisnosti pojedinih dobara u budućnosti analogno pomjeranju vremena njihovog korišćenja.
Štednja je po pravilu dobrovoljna. Međutim, postoji i nevoljno ili prinudno odricanje jednog dijela sadašnje potrošnje. Primjera radi, kada se smanjuje realna kupovna moć novca dolazi do prinudnje potrošnje. Prinudna potrošnja se javlja u uslovima inflacije izazvane visokom monetarnom ekspanzijom. U krajnjoj distance, svako prisilno smanjen je potrošnje može se označit nevoljnim oblikom štednje. Svi porezi su tradicionalni oblici prisilne štednje. Kao poseban način formiranja štednje mogu se označit mjere deficitnog finansiranja. Njima se stvara štednja koja ima za cilj aktiviranje neangažovanih ili nedovoljno iskorišćenih izvora.
Ukupna domaća štednja može se dobiti i kada se od raspoloživog dohotka ( ukupan nacionalni dohodak umanjen za veličinu poreza) oduzme lična potrošnja. Uloga ukupne nacionalne štednje ( privatne štednje i štednje države ) je da finansira ukupna investiciona ulaganja, dok je svrha poreza finansiranje javnih izdataka. Štednja i investicije su time povezane ne samo u pogledu njihove visine već i mehanizmom njihovog kreiranja. Domaća štednja je svakako najvažniji izvor finansiranja investicija u skoro svim zemljama. Njen obim zavisi od veličine bruto domaćeg proizvoda u per capita izrazu i od stope nacionalne štednje. Industrijski razvijene zemlje otuda svoj razvoj po pravilu zasnivaju na investicijama koje finansiraju domaćom štednjom. Veličina domaće štednje direktna je funkcija visine bruto domaćeg proizvoda i per capita i stope štednje. Štaviše, pouzdano se može tvrditi da visok nivo nacionalnog dohotka per capita podrazumijeva visoku stopu štednje i obratno. Valja imati na umu sledeće činjenice.
Prvo, stopa štednje je takođe funkcija finansijskog sistema i privrednog. Na jenu visinu određenog uticaja ima makroekonomska politika razvoja, posebno monetarana i fiskalna. Drugo, dobar dio štednje sektora stanovništva, nikada ne dolazi na finansijsko tržište. Takvoj pojavi brojni su razlozi. Stopa štednje je od prvorazredniig značaja za dinamiku privrednog rasta. Prema poznatom teoretičaru privrednog razvoja Votsonu Rostouu, neophodni uslovi za izlazak pojedinih nacionalnih ekonomija iz nerazvijenosti je stopa štednje između 10% i 15%. Međutim, valja imati u vidu da povećanje stope štednje ne znači dinamičniju stopu privrednog rasta. Može biti od uzroka nezadovoljavajuće dinamike privrednog rasta. Mnogi ekonomisti smatraju da je visoka stopa jedan od ključnih uzroka postignutog uspjeha ekonomskog ove zemlje u proteklih tridesetak godina.
3. ŠTEDNJA I INVESTICIJE U DOMAĆIM USLOVIMA
Investicije se mogu finansirati ili iz privatne štednje firmi i domaćinstava (S) ili iz javne štednje(tj. iz konsolidovanog budzetskog suficita T-G) ili iz neto monetarne štednje(tj. deficita tekućeg bilansa Y-X). Najvazniji prioritet za podsticanje rasta štednje našoj zemlji je briga o investicijama prema tome štednja treba da raste kao posledica investicija i ekonomskog rasta. Povećani obim investicija ce generisati stvaranje dohotka i osigurati akumulaciju buduće štednje. Investicije predstavljaju jednu od centralnih oblasti, i to sa stanovišta njihovog dejstva na definisanje monetarne i fiskalne politike, čime se značajno opredeljuje funkcionisanje i karakter ekonomije jedne zemlje. Investicije predstavljaju makroekonomske agregate pored nacionalnog dohotka, akumulacije, društvenog proizvoda, potrošnje stanovništva, prihoda i rashoda države, ekonomskih odnosa sa inostranstvom, izvoza i uvoza, prirodnih izvora i uslova, stanovništva, zaposlenosti, nezaposlenosti, kretanja cijena, inflacije…
Investicije predstavljaju upotrebu akumulisanog kapitala. One bitno utiču na privredni razvoj svake zemlje. Investicije značajno utiču proizvodnju i zaposlenost, i omogućava akumulaciju kapitala. Investicionom politikom se stvaraju uslovi za pravilan izbor ekonomskih prioriteta i takvu kombinaciju proizvodnih inputa koja pruža najveće izglede za povećanje proizvodnje. Investiciona politika, obim i struktura investicija i ekonomska efikasnost investicija determinišu materijalne dijelove društvene reprodukcije. Veličina investiranog kapitala zavisi od odnosa potrošnje i investicija. Zemlje koje relativno više troše svog dohotka manje mogu investirati i zbog toga ostvaruju skromnije stope rasta, i obrnuto, zemlje koje troše manji dio dohotka investiraju mnogo više i po pravilu imaju brži rast dohotka i produktivnosti rada.
Relativno malo procentualno poboljšanje ili pogoršanje efikasnosti investicija može pruži osjetne društvene uštede ili da prouzrokuje isto tako osjetne gubitke koji će se reflektovati na nivo proizvodnje i nivo životnog standard.
Uticaj promjena u investicijama:
Kako i koliko u obimu investija utiču na promjene u obimu nacionalnog dohotka i zaposlenosti? Da li određeno povećanje u obimu investicija dovodi do povećanja nacionalnog dohotka u istom ili većem obimu? Da li smanjenje u obimu investicija dovodi do smanjenja nacionalnog dohotka u istom ili većem obimu?
Princip multiplikatora se sastoji u sledećem:
1. Povećanje investicija će dovesti do povećanja realnog nacionalnog dohotka u većem obimu nego što je obim povećanja investicija. Drugim riječima, povećanje nacionalnog dohotka biće veće nego što je povećanje samih investicija.
2. Smanjenje investicija će dovesti do smanjenja realnog nacionalnog dohotka u većem obimu nego što je obim smanjenja investicija. Tj. smanjenje nacionalnog dohotka biće veće nego što je smanjenje samih investicija. Povećanje odnosno smanjenje investicija dovodi do multiplikovanog, ( umnoženog ) povećanja, odnosno smanjenja realnog nacionalnog dohotka.
Multiplikator pokazuje odnos promjena u nacionalnom dohotku prema promjenama u investicijama. Zato se on zove multiplikator investicija. To je brojčani koeficijent koji pokazuje koliko će se puta povećati ili smanjiti nacionalni dohodak, sa svakim povećanjem ili smanjenjem investicija. Multiplikator je broj sa kojim treba pomnožiti promjene u investicijama ( povećanje, smanjenje ) da bi se dobila novonastala promjena ( porast ili pad ) nacionalnog dohotka. Tako, na primer, ako je multiplikator 3, onda će povećanje nacionalnog dohotka iznosit 3 puta veće od povećanja investicija.
Treba istaći da je multiplikator broj sa kojim se promjena u investicijiama, na primer, nora pomnožit kako bi se dobila ogdovarajuća promjena u nacionalnom dohotku, a on zavisi od granične skolonosti potrošnji i jednak je recipročnoj vrijednosti granične sklonosti ŠTEDNJI tj.
m= 1/MPS,
ili ako se uzme u obzir onda je:
m= 1/ 1 – MPC
Gdje je m multiplikator.
4. DEPOZITNE FINANSIJSKE INSTITUCIJE
Učesnike na finansijskim tržištima čine institucije i finansijski posrednici. Finansijska institucija je ustanova koja prikuplja novčane fondove i usmjerava ih u finansijske plasmane. Postoje depozitne i nedepozitne institucije. Depozitne finansijske institucije do sredstava dolaze prikupljanjem depozita od ostalih učesnika na finansijskom tržištu i oni za njih čine pasivu pošto im ti depoziti stvaraju obavezu prema deponentima, a aktiva su im odobreni krediti ili ulaganja u razne finansijske aktive a najčešće HOV.
U najvažnije depozitne institucije spadaju:
- Komercijalne banke
- Štedno- kreditne asocijacije
- Štedionice
- Kreditne unije
Komercijalne banke su ovlaštene da drže to jest kreiraju depozite po viđenju koji posredno služe kao sredstva plaćanja, obavljaju i kreditnu funkciju što je slučaj kod nas.
Štedno-kreditne asocijacije do sredstava dolaze preko štednih depozita stanovništva ali i emitovanjem različitih HOV-a i plasiraju ta sredstva u kupovinu nekretnina, potrošačke kredite kao i HOV lokalnih organa vlasti.
Štedionice posluju po principu zajedničkih kooperativa, a deponenti su ujedno i vlasnici i prikupljaju štedne uloge i ne bave se kreditiranjem krajnjih korisnika već preko drugih finansijskih institucija.
Kreditne unije svojim članovima odobravaju manje potrošačke kredite putem kreditnih kartica a vlasnicima unije se prihod isplaćuje u obliku dividende štedno kreditne zadruge. Najčešće odobravaju na konto hipoteke ili zalaganjem određenih vrijednosti.
Od nedepozitnih institucija najpoznatije su: penyioni fondovi i osiguravajuće kuće. Prema geografskom obilježju dijelimo ih na nacionalne, regionalne i međunarodne.
Finansijske institucije mogu se pojaviti kao zajmodavci ili kao nosioci regulatorne uloge. Osnovna im je uloga da posreduju između suficitnih i deficitnih ekonomskih jedinica i tako što prikaupljaju akumulaciju preko svojih kreditnih i finansijskih instrumenata i vrše njeno usmjeravanje kreditiranjem ili kupovinom finansijskih instrumenata zajmoprimca.
Učesnici na finansijskom tržištu vrše sledeće poslove:
- Transformisanje finansijske aktive iz jednog u drugi oblik;
- Razmjena finansijske aktive u korist svojih klijenata;
- Pružanje pomoći u kreiranju novih oblika finansijskih instrumenata i njihovoj prodaji;
- Pružanje savjetodavnih i konsalting usluga;
- Vršenje poslova u vezi sa upravljanjem portfoliom finansijske aktive.
Finansijske institucije nastale su prije finansijskih tržišta kao što su: banke, štedionice, a neke su njegova tvorevina kao što su: osiguravajuće organizacije, penzioni fondovi i investicione kompanije. Možda je i najprikladnija klasifikacija finansijskih institucija na sledeće:
- centralna banka;
- depozitne finansijske institucije;
- nedepozitne finansijske institucije;
- berze;
- berzanski posrednici.
5. VRSTE DEPOZITA
Depoziti su deponovana ( uložena ) sredstva kod banke ili drugog lica za obezbeđenje ili učvršćivanje određenih poslovnih aktivnosti.
Osnovne vrste depozita:
-
-
- Depoziti po viđenju
- Štedni depoziti
- Oročeni depoziti
- Depozitni certifikati
- Kretanje štednih i oročenih depozita
- Struktura depozita po ročnosti
-
Razlika između depozita po viđenju i oročenog depozita je:
- Po viđenju: vlastita sredstva na računu drugog lica ( banke ) kod koje pravno lice ima otvoren žiro-račun. Ovi depoziti uglavnom su bez kamata, ali vlasnik može ugovoriti određenu kamatu koju mu je banka dužna plaćati.
- Oročeni: ovde moraju biti poznati razlozi oročenja, rokovi, kamata. Oročeni depozit se u pravili ne može razročoit. To je moguće samo ako su saglasne obe strane. U tom slučaju se ugovorene strane dogovaraju o ulovima razročenja ili su ti uslovi već definisani u ugovoru o oročenju.
Depozit može biti oročen:
- Kratkoročno: rok oročenja do 12 mjeseci
- Dugoročno: rok oročenja preko 12 mjeseci
6. FAKTORI KOJI UTIČU NA RAST ŠTEDNJE U DOMAĆIM USLOVIMA
- Stabilnost
- Povjerenje
- Socijalna komponenta
- Nivo uspostavljenih institucionalnih okvira
- Dostignuti stepen ekonomskog razvoja
- Prinos po osnovu štednje – kamatna stopa
- Sklonost stanovništva ka štednji
Štednja kojom se mjeri kupovna moć predstavlja najlikvidniji dio imovine i za ovaj dio imovine prisutna je težnja za njegovim stalnim uvećanjem.
Stabilnost domaće štednje rezultirala je i većom stopom rasta štednje u domaćoj valuti. Odnos štednje u domaćoj valuti i stranoj valuti se mijenja u korist štednje u domaćoj valuti.
Povjerenje u vlastitu valutu i bankarski sektor je takođe bitan element koji je doprinio povećanju stope štednje, posebno štednje u domaćoj valuti.
Socijalna komponenta je važna u donošenju odlluke pojedinca u štednji. U uslovima ograničenih finansijskih prihoda stanovništvo se odlučuje za štednju jer nije u mogućnosti da vrši ulaganja u veće ekonomske projekte, niti u mali stepen fin.sredstava investira na finansijskom tržištu.
Dostignuti stepen ekonosmkog razvoja na indirektan način utiče na štednju. Pojedinci koji raspolažu sa viškom finansijskih sredstava usmjeravaju ih na finansijsko tržište, gdje ostvaraju prinos i na taj način ulaže u ekonomsku sferu i učestvuje u stvaranju nove vrijednosti.
Institucionalni okvir koji uključuje reegulativu, nadzornu funkciju nad poslovanjem, upravljanje i funkciju osiguranja takođe je pozitivno uticao na štednju. Za bankarski sektor, koji mobilizuje štednju, može se reći da je uređen i to je jedan od faktora koji utiče na povećanje štednje.
Kamatna stopa na kredite pokazuje blagi pad, što je svakako jedan od pozitivnih trendova u bankarstvu. Međutim, kad se govori o prinosu na štednju ovde treba biti malo oprezniji, s obzirom na kamatni raspon koji se ostvaruje između aktivne i pasivne kamatne stope. Podaci o depozitima stanovništva i kreditima stanovništva u BiH upućuju na zaključak da je stanovništvo u velikoj mjeri samo se be kreditiralo, jer je omjer štednje i kredita po stanovniku 1:1. Takođe, značajan je rad i funkcija Agencije za osiguranje depozita u cilju stvaranja dodatnog povjerenja u bankarski sektor i štednju.
7. ODNOS ŠTEDNJE STANOVNIŠTVA I DRUGIH MAKROEKONOMSKIH INDIKATORA
- Makroekonomski agregati koji su povezani sa štednjom su:
- BDP po stanovniku
- Lični dohoci
- Indeksi potrošačkih cijena
- Troškovi života
Kao što je već ranije navedeno, štedni oročeni depoziti domaćinstva kod rezidentnih banaka u poslednje tri godine porasli su sa 124%. Isto tako, depoziti po viđenju domaćinstva su u tom period su porasli za 99%, tako da su ukupni depoziti domaćinstva kod rezidentnih banaka porasli za 113%. U tom periodu prosječne plate nominalno su porasle smo za 21 procenat, a BDP po stanovniku za 31 procenat. Sa druge strane, u periodu, indeks potrošačkih cijena porastao je za 9,6 indeksnih poena, a indeks troškova života za 9,0 indeksnih poena. Primjetno je das u neto plate i BDP po glavi stanovnika zabilježili porast, ali u mnogo manjoj mjeri nego depoziti stanovništva kod komercijalnih banaka.
8. OSIGURANJE DEPOZITA
- Percepcija sigurnosti štednih uloga pokrivenih programom osiguranja depozita je značajan faktor za podsticanje rasta štednje.
- S obzirom na povecanje ukupnih štednih oročenih depozita, potvrđuje pretpostavku da je povećanje limita osiguranja depozita doprinijelo porastu štednje u BiH.
- Program osiguranja depozita je doprinio ne samo rehabilitaciju štednje već i jačanju i stabilnosti bankarskog sektora, i ukupnog finansijskog i ekonomskog rasta zemlje.
Osiguranje depozita građana i pravnih lica predstavlja osnovnu djelatnost Agencije za osiguranje depozita. Sistem osiguranja depozita fizičkih lica uveden je 2005 godine stupanjem na snagu Zakona o osiguranju depozita, a izmenama ovog zakona iz 2008 godine proširene su kategorije deponenata čiji su depoziti osigurani i povećan je osigurani iznos.
Sistem osiguranja depozita obuhvata sledeće kategorije deponeneta:
- Fizička lica,
- Preduztnike,
- Mala pravna lica i
- Srednja pravna lica.
Osigurani iznos depozita je 50 000 evra po deponentu u svakoj banci. Cilj osiguranja depozita je da se deponentima pruži sigurnost uloga i da se doprinese opštoj stabilnosti finansijskog sistema zemlje. Osiguranje depozita je besplatno za sve deponente. U slučaju stečaja, odnosno likvidacije banke uloga Agencije za osiguranje depozita je da omogući brzu i jednostavnu isplatu deponenata sredstava deponenta do osiguranog iznosa od 50 000 evra.
9. ZAKLJUČAK
- Uspostavljanjem nove monetarne politike u BiH zasnovane na principima valutnog odbora, stvaranje čvrste i stabilne valute otklonjeno je postojanje nepovjerenja koje je vladalo 10-tak godina u našoj zemlji.
- Privatna štednja u domaćim uslovima je nedovolnog obima. Intezivnija mobilizacija, koncentracija i efikasna upotreba nacionalne privatne štednje doprinijela bi ubrzanijem i kvalitetnijem razvoju nacionalne privrede.
- Štednja je odraz stanja u kome se nalazi cijela drzava, prije svega ekonomske razvijenosti i zaposlenosti, stoga je uloga države da ojača privredu i omogući veći stendard svojim građanima i samo na taj način moguće je očekivati porast štednje u budućnosti.
- Dakle, da bi se mogla voditi politika formiranja štednje u domaćim uslovima potrebno je uraditi mnogo toga, da bi se uopšte mogla posvetiti pažnja ovom faktoru razvoja.
- Treba istaći da je multiplikator broj kojim se promjena u investicijama, na primer, mora pomnožiti kako bi se dobila odgovarajuća promjena u nacionalnom dohotku, a on zavisi od granične sklonosti potrošnji i jednak je recipročnoj vrijednosti granične sklonosti štednji.
U centru problematike finansiranja privrednog razvoja nalaze se problemi akumulacije i efikasne alokacije kapitala. Stvarna akumulacija kapitala zahtjeva brižljiv odnos društva kako prema povećanju njenog volumena tako i prema samom činu ulaganja, tj. investiranju. Zbog toga su i relacije između sredstava namijenjenih štednji, investicijama i privrednog rasta važno životno polje ekonomskih proučavanja, posebno za široku grupu zemalja u razvoju i privreda u tranziciji koje se sukobljavaju sa mnogim razvojnim problemima i dilemama i koj u manje ili više izraženom sistemskom vakumu intezivno nastoje da u ambijentu međunarodne otvorenosti afirmišu tržišne metode alokacije kapitala. Teoretičari privrednog razvoja, makroekonomski agregati domaće štednje smatraju centralnom polugom dugoročnog privrednog rasta i važnom pretpostavkom makroekonomske efikasnosti. Razumije se da svaka analiza nacionalne štednje kao ključnog izvora finansiranja privrednog razvoja imperativno mora uvažavati razliku između društveno-ekonomskog ambijenta karakterističnog za visoko razvijene ekonomije.
U privredno razvijenim zemljama novčana štednja je pokrivena realnom akumulacijom, tj. proizvodnjom dobara u čijoj strukturi, po pravilu, dominiraju proizvodi visokih tehnoloških perfomansi. Dok se zemlje u razvoju odlikuju niskom štednjom.
Generalna poruka klasične ekonomske teorije je da se finansiranje investicija odvija iz neradnih dohodaka, tj. iz profita i rente. Preciznije rečeno, po Kejnsu, novčano se kapital uvećava štednjom svih vlasnika dohotka ( domaćinstva, preduzeća, država )
10. Literatura
Prof. Dr Slobodan Komazec, Prof. Dr Žarko Ristić – „Međunarodno bankarstvo i institucionalni investitori“, Beograd, 2010. god.
Dr Đurica Acin – „ Međunarodni ekonomski odnosi“, Novi Sad, 2003. god.
Prof. Dr Jovan Jednak – „ Osnovi ekonomije“ Beograd 2005. god
Prof. Dr Novo Plakalović - " Institucije i tržište" Sarajevo 2005.god
